ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΣΑΜΠΟΥΚΟΣ

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥ

Η Στέλλα,

η κόρη του Βιολάντη,

Για ένα γράμμα κι ένα φιλί.

Ο ΠΟΛΟΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΗ ΒΙΟΛΑΝΤΗ

Ο πατέρας Παναγής Βιολάντης είναι ο αυστηρός παλαιικός pater familias, τυπικά σκληρός και εξουσιαστικός, ένας γρανιτένιος χαρακτήρας που απηχεί το μεσαιωνικό ιδεώδες, ο επίγονος του Φιλόγονου στην Ερωφίλη και του Δαρείου Ρονκάλα στο Βασιλικό. Εντός του φέρει τα φεουδαλικά ιδεώδη, έστω και εκφυλισμένα πλέον στο τέλος του 19ου αιώνα και με αρχοντιά μιμητική, με επιδανεισμένες τις αρχές του, αποτελεί εξομοίωση άρχοντα που σὰν τὸν καλὸ καὶ τὸ δίκαιο βασιλιά, καὶ τὸν ἴδιο τὸ γιό του παιδεύει, καὶ τὸν φυλακίζει, καὶ τὸν σκοτώνει ἀκόμα, ὅταν πηγαίνει ἐνάντια στὸ νόμο του.5 Ο ίδιος βέβαια δεν ανήκει στην ξεπεσμένη πλέον αριστοκρατία του Libro d’oro, μα είναι ένας νεόπλουτος μεγαλέμπορας, άνθρωπος τῆς δουλειᾶς, τῆς σκληρῆς καὶ τῆς τραχειᾶς που κι αν έκανε μὲ τὸν ἵδρω καὶ μὲ τὸν κόπο καὶ δύο τάλαρα, δὲν τὰ έχει γιὰ πέταμα.6

Η δική του αρχοντιά πηγάζει από την έξωθεν εύφημη κοινωνική μαρτυρία, από την κοινωνική εκτίμηση και το σεβασμό που εξασφαλίζει ως χρήσιμος άνθρωπος και ακόμα περισσότερο ως καλός οικογενειάρχης· γι’ αὐτὴ τὴν ὑπόληψη τοῦ κόσμου ζῶ ἐγῶ.7 Μια μαρτυρία σημαντικότερη από κάθε μέλος της φαμίλιας του, από τις επιθυμίες τους ή από την ατομική ολοκλήρωση, αφού ακόμα και για την κόρη του μία πεντάρα δὲ δίνει γιὰ δαύτη, τέτοια ποὺ εἶναι! Τὴν εἰρήνη καὶ τὴν ἡσυχία τοῦ σπιτιοῦ του μόνο γυρεύει.8 Μόνη του έγνοια το κύρος και το γόητρό που πηγάζει από τη λαμπρότητα του πλούτου του και από το προσωπείο του αξιοσέβαστου πατριάρχη της μεγαλοαστικής οικογένειας, το κερδισμένο με το φόβο των δικών του, φόβος που έξωθεν παρουσιάζεται ως σεβασμός και αγάπη.9

Η πραγματικότητα όμως είναι άλλη, με τον Παναγή, άνθρωπο μονοκόμματο και άκαμπτο να μορφώνει και να παραμορφώνει συνειδήσεις,

ασκώντας ανεξέλεγκτα εντός του οικογενειακού του χώρου κάθε μορφή βίας· ένας εξουσιαστής που δεν ανέχεται ίχνος ανταρσίας, ένας υπερόπτης πείσμων τυραννίσκος που ασκεί τον αυταρχισμό του με ύπουλη ειρωνεία.10 Στο πρόσωπό του ο Ξενόπουλος εικονογραφεί τον εκπρόσωπο του αστισμού και της ανερχόμενης αστικής τάξης, που μετά την πτώση των ευγενών ασκεί με ιδεοληψία τις ίδιες ανελεύθερες πεποιθήσεις. Μπορεί να αποστρέφεται τα οικόσημα των απαξιωμένων ευγενών, να εχθρεύεται την αριστοκρατία και τα ήθη της, υιοθετεί όμως τη μισαλλοδοξία και την αυταρχικότητά τους, νοσταλγώντας τους ἄλλους καιρούς, τότενες ποὺ οἱ ἀφεντάδες δὲν εἴχανε νὰ δώσουνε λόγο σὲ κανένα και μπορούσαν να πάρουν το κεφάλι κάθε ἰνφάμε μπερμπάντη ή να θάψουν ζωντανό το λεγάμενο που θα τολμούσε να προσβάλλει την τιμή τους.11 Τιμή που διατηρεί τον πυρήνα της στο οικογενειακό μικρόκοσμο και ιδιαιτέρως στην αξιοπρέπεια των γυναικών, στην αγνότητα και την υπακοή τους.

Η δική του κοσμοθεωρία λοιπόν, αναγνωρίζει την πρόθεση της κόρης του να ερωτευθεί και να παντρευτεί εκείνον που επιθυμεί, ως ατιμία και ντροπή,12 προσβολή για το σπίτι του,13 ἀφύσικο καὶ παράξενο πράμα,14 μια αρρώστια, μια εκπόρνευση σύμφωνα με τα ισχύοντα και για αυτό μόνο ο θάνατος μπορεῖ νὰ τὴ σώσει… ποὺ ἀποδιαντράπηκε νὰ γράψει σ’ ἕναν ξένο «εἶμαι δική σου».15 Το γράμμα που δέχθηκε η Στέλλα και ακόμα περισσότερο αυτό που η ίδια έγραψε στο Χρηστάκη δεν είναι μόνο η απλή έκφραση των συναισθημάτων ενός ερωτευμένου, ούτε ακόμα χειρότερα η εξωτερίκευση ενός αγώνα για συναισθηματική απελευθέρωση· είναι απόδειξη ακολασίας, σύμπτωμα εκφυλισμού και σημείο υψηλού κοινωνικού κινδύνου, αιτία πιθανού διασυρμού. Στην τρέλα του έρωτα, στην ανοησία του πεισματάρικου θηλυκού ποὺ σήκωσε κεφάλι, καὶ πάει κόντρα στὸν πατέρα της 16 και περισσότερο στην άρνησή της να υποταχθεί, ο Παναγής απαντά με όξυνση της ρήξης, προβαίνοντας σε μια αδυσώπητη ανθρωποφαγική μάχη, θὰ παλέψουμε, κι’ ὅποιος φάει τὸν ἄλλο.17 Θα χειριστεί την κόρη του ως περιουσιακό στοιχείο, ως κτήμα του, ιδιοκτησία που αυτός ορίζει. Με τον εγκλεισμό της θα την τιμωρήσει και συνάμα θα εκβιάσει καταστάσεις, ώστε να συνετίσει την ανυποταξία και να κρατήσει την υπόθεση εσωτερική, νὰ τὰ ξεμπερδέψουμε χωρὶς νὰ μᾶς μάθει κανείς.18 Να επαναφέρει την τάξη, να την κάνει να ξεχάσει ακόμα και όσα κρύβει μέσα της.19

Η επίμονη άρνηση της Στέλλας διαταράσσει τα ιδεώδη του, μειώνοντας την ισχύ της αναφαίρετης εξουσίας του. Η αντίδρασή της διαστρέφει τη συμπεριφορά του, με τον αυταρχισμό του να περνά από τη σαρκαστική

ειρωνεία, τις παγίδες, το λεκτικό εξαναγκασμό και τον εκφοβισμό, στη σωματική βία και στην τυραννία χειροδικώντας επάνω της.20 Ἀλήθεια, Παναγῆ μου, πάρα πολὺ ἄσχημα τὴ μεταχειρίζεσαι. Καὶ τὴ χτυπᾶς, κοτζὰ κοπὲλα, τὴ χτυπᾶς! δὲν κάνει…21 Ο αστός μεγαλέμπορας έχει διαμορφώσει χαρακτήρα, περιουσία και ιδεολογία μέσω της επαγγελματικής του δραστηριότητας, μακριά από την άνετη κοσμική ζωή των ευγενών αρχόντων που επιτρέπει την ευκαμψία της επιείκειας. Η εμπειρία, το ήθος και η λογική του συμβάλλουν στην αδιαλλαξία του και στην έλλειψη οίκτου ακόμα και για όσους αγαπάει. Περιαυτολογεί και κομπάζει με έναν εγωισμό που έχει τροφοδοτηθεί όχι μόνο από τις δικά του επιτεύγματα, αλλά και από τον οικονομικό και ηθικό εκφυλισμό της αριστοκρατίας.22

Στο οπλοστάσιο του διαθέτει την ευφυΐα μιας έμπειρης και πρακτικής προσωπικότητας, που μπορεί με άνεση να αλλάζει μάσκες και προσωπεία, παγιδεύοντας με αποτελεσματικότητα τους συνομιλητές του. Μέσα σε κλίμα ειρωνικής ευαρέσκειας και επισφαλής ευγένειας, κατορθώνει κάθε φορά να αποσπά το ζητούμενο, αφοπλίζοντας τον άλλον όταν από επισφαλής σύμμαχος μετατρέπεται σε έτοιμο αντίμαχο.23 Με αυτή την τακτική καταφέρνει να εκμαιεύσει από τη Στέλλα την αλήθεια σχετικά με την αλληλογραφία που έχει ανταλλάξει με τον επίδοξο νυμφίο, αλλά και να τρομοκρατήσει τον ίδιο αργότερα, αποσπώντας του με εξαιρετική ευκολία την παραίτησή του από κάθε επιδίωξη καθώς και το γράμμα της, το πειστήριο της αγάπης της για αυτόν.

Η δυναστική εξουσία του όμως ασκείται πάνω σε όλα τα μέλη της οικογένειας, εξασφαλίζοντας την έμφοβη υποταγή όλων τους. Η μητέρα είναι μια υποτονική προσωπικότητα σε πλήρη σύμπνοια με το σύζυγό της, υποταγμένη στη θέληση, στις διδαχές και στις πεποιθήσεις του, με κύριο ενδιαφέρον και μέλημα να κρατηθεί το δράμα κρυφό, εντός του στενότερου οικογενειακού κύκλου, δίχως ιδιαίτερες εκδηλώσεις αγάπης για το παιδί της. Φθάνει μάλιστα σε σημείο να απειλεί την ήδη ταλαιπωρημένη από τον εγκλεισμό και την κακοποίηση εμπύρετη Στέλλα, και δείχνοντας την ίδια έλλειψη κατανόησης να συνεργεί στο μαρτύριο της, μεταφέροντας σε ηπιότερους μεν τόνους τον ίδιο τυραννικό λόγο.24

Ο ΠΟΛΟΣ ΤΗΣ ΣΤΕΛΛΑΣ ΤΟΥ ΒΙΟΛΑΝΤΗ

Απέναντι στο δίκιο του Παναγή και στο ομόφωνα συνασπισμένο οικογενειακό περιβάλλον που αναπλάθει το λόγο του δυνάστη πατέρα, βρίσκεται το δίκιο της Στέλλας. Το δίκαιο του αθώου τυφλού έρωτα αντιπαλεύεται το δίκαιο της προνοητικότητας και της πρόβλεψης. Ο κοινωνικά αναντίστοιχος αγαπητικός αποδεικνύεται ανάξιος, ένα εύρημα που εντείνει τη δραματικότητα στη σύγκρουση. Η υποτιθέμενη αγάπη του Χρηστάκη, ο επιπόλαιος έρωτάς του, διαψεύδεται από την ευκολία με την οποία υποκύπτει στην πρώτη δυσκολία, τον εκφοβισμό και τις απειλές του Παναγή, παραδίδοντας αμαχητί υποσχέσεις, προσδοκίες και επιστολή.

Η Στέλλα δεν το αντιλαμβάνεται και προτιμά την πλάνη της ονομάζοντας τη δειλία σάστισμα.30 Μοιάζει σε πολλά με τον πατέρα της. Γυναίκα με δυνατή προσωπικότητα, αρνείται να υπακούσει περιφρονώντας την πατρική βία, παραμένοντας πιστή σε έναν έρωτα που δεν ήταν αντάξιος της δικής της ανυστερόβουλης και αθώας ψυχής. Μεγαλωμένη σε μια ανδροκρατούμενη κοινωνία, απορρίπτει το ρόλο της υπάκουης κόρης, διεκδικώντας ανυποχώρητα το δικαίωμα στη ζωή και στον έρωτα, χωρίς να υποκύπτει στη θέληση και στις πιέσεις του οικογενειακού κύκλου, που με ισχύ νόμου εκφράζουν και το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον.

Ο χαρακτήρας της δηλώνεται εξαρχής, μὰ ἐγὼ δὲν εἶμαι σὰν ὅλες τὶς κοπέλλες… ἡ ἀγάπη μου δὲν εἶναι σὰν τὰ παιχνίδια τῶν ἀλλωνῶν… γιατὶ τὸν ἀγαπῶ περισσότερο ἀπὸ κάθε τι.31 Η ίδια δηλώνει την περηφάνια της και αναγνωρίζει την κοινωνική της θέση και την αξία της. Είναι το όμορφο πλουσιοκόριτσο, η κόρη της άξιας οικογένειας, που με την προίκα της μπορεί να ξαναχρυσώσει το οικόσημο των ξεπεσμένων αριστοκρατών. Με σοβαρότητα

και αξιοπρέπεια απορρίπτει και περιφρονεί, περιμένοντας να αγαπηθεί αληθινά, να αγαπήσει αληθινότερα και με την ευχή του πατέρα της να ζήσει ευτυχισμένη. Ὄχι δὲν εἶπα πὼς θέλω νὰ πάρω τὸ Χρηστάκη χωρὶς τὴ θέλησή σας. Ποτὲ δὲν εἶπα τέτοιο λόγο. Μὰ δὲ θὰ πάρω καὶ κανένα, ποὺ δὲν θὰ τὸν θέλω κ’ ἐγώ. Εἶναι δικαίωμά μου.32

Αυτό το δικαίωμα στην επιλογή υπερασπίζεται με ισχυρή θέληση και θαυμαστή μαρτυρική καρτερία, απέναντι στον παραδοσιακό αυταρχισμό του πατέρα αφέντη. Δὲν ξέρω γιὰ σᾶς, μὰ ἐμένα δὲ μὲ ὁρίζει. Ἐγὼ, ἐγὼ ὁρίζω τὸν ἑαυτό μου!33 Η ανυπακοή της, η άρνησή της να αποτελέσει πειθαρχημένη ιδιοκτησία του πατέρα της, στερεί από την πατρική δύναμη, μειώνοντας την εξουσία πάνω στην οποία αυτός στηρίζει όλη την υπαρξιακή του ταυτότητα, το κοινωνικό του ανάστημα. Αντίθετα ο γάμος της με το μεσήλικα Ντάντο Μένουλα δεν ανατρέπει τα ιδεώδη του Παναγή, δεν περιορίζει την ισχύ του, αφού αποτελεί την επιλογή του, το πατρικό θέλημα.34

Η Στέλλα αποδέχεται τον εγκλεισμό της, έχοντας η ίδια σχεδιάσει την αντίδρασή της, το μέσο διαφυγής της από την αδιέξοδη κατάσταση. Με τη σύμπραξη της θείας Νιόνιας, του μόνου ανθρώπου που έχει σύμμαχο, θα αποστείλει σημείωμα στον αγαπημένο της, εκθέτοντας την κατάσταση, αποθέτοντας όλες τις ελπίδες της για σωτηρία σε αυτόν. Ὄχι, ὄχι ἄς μὲ κλείσουν. Ὅλα θὰ τὰ ὑποφέρω, ὅλα. Δὲν πιστεύω νὰ πεθάνω, πρὶν ἔλθει ὁ Χρηστάκης νὰ μὲ σώσει…35

Η επίμονη άρνησή της να υποχωρήσει, παρά τον εγκλεισμό και τις κακουχίες, πηγάζει από το χαρακτήρα της ο οποίος έχει σε μια στιγμή αλλάξει, έχει ωριμάσει ακαριαία. Ἄλλαξα κ’ ἐγώ, τὸ αἰσθάνομαι… Εἶναι κάτι νέο κι’ ἀγνώριστο, ποὺ μὲ σπρώχνει μπροστά, ποὺ μοῦ δίνει δύναμη, καὶ ποὺ μὲ προστάζει νὰ κάνω ἔτσι καὶ ὄχι ἀλλιῶς. Κ’ αἰσθάνομαι ἀκόμα, θεία Νιόνια, πὼς ἐγὼ εἶμαι στὸ δίκιο, καὶ πὼς ὁ πατέρας μου εἶναι στὸ ἄδικο. […] μοῦ φαίνεται πὼς ἐγὼ κάνω πιὸ σύμφωνα μὲ τὴ φύση καὶ μέ τὸ νόμο. Κ’ ἔχω τώρα τὴν ἰδέα πὼς ὁ Θεός, ποὺ τὰ βλέπει ὅλα ἀπὸ ψηλά, εἶναι μαζί μου καὶ μ’ εὐλογάει! 36 Στη δήλωση αυτή το ιδεώδες της νέας για συμμετοχή στην αγάπη και την ευτυχία αντιπαραβάλλεται με τις αξίες της πατριαρχικής οικογένειας και της αστικής κοινωνίας, αντλώντας δύναμη από το φυσικό του χαρακτήρα αλλά και από τη χριστιανική ηθική. Ο ίδιος ο Ξενόπουλος εξάλλου αναγάγει το δίκαιο της Στέλλας σε φυσικό νόμο συγκρίνοντάς το με αυτό της Αντιγόνης.37

Η ερωτευμένη νέα δεν στερείται αρετής, αλλά διεκδικεί το δικαίωμα στον έρωτα συγκρουόμενη με τις παραδοσιακά επιβεβλημένες αξίες, αγγίζοντας τα όρια μιας πρόωρης επανάστασης με τη μορφή της θεμιτής ανυποταξίας εν όψει της δυνατότητας ευτυχίας στη ζωή.38 Όταν μάλιστα φθάσει σε απόλυτη ρήξη με το περιβάλλον της και με τις παλιές αξίες, όταν διακυβεύεται ακόμα και η κατάργηση του κώδικα τιμής ανακοινώνοντας ότι έχει ήδη συλλογισθεί το ξεπόρτισμα, τη φυγή από το σπίτι, δεν είναι επειδή τυραννιέται, αλλά γιατί όλοι

γύρω της πιέζουν οδηγώντας την στα άκρα. Δὲν εἶπα ἐγὼ τέτοιο πράμα! Σεῖς μοῦ τὸ λέτε μὲ τὸν τρόπο σας.39

Η τόλμη της πηγάζει από το πείσμα που έχει κληρονομήσει από τον πατέρα της και από την ελπίδα της ότι με τη συμβολή του Χρηστάκη και την επιμονή της ο Βιολάντης μπορεῖ στὸ τέλος νὰ την λυπηθεῖ καὶ νὰ ἰδεῖ τὸ σωστό.40 Μέσω αυτού του ψυχοφθόρου παιχνιδιού επιβολής δύναμης τολμά και λέει όσα δεν θα τολμούσε να πει σε φυσιολογικές συνθήκες, κερδίζοντας αυτοεκτίμηση, πληρότητα και εσωτερική ισορροπία.41 Η αδιαλλαξία της εξάλλου θα αναγκάσει το δυνάστη της να αναθεωρήσει την τακτική του. Προσπαθώντας αυτός να βρει μια αποδεκτή διέξοδο, ως έμπειρος πραγματιστής και πετυχημένος έμπορος, θα επανεξετάσει τις απαιτήσεις του, περιορίζοντάς τες σε μια προσπάθεια επίτευξης ενός αμοιβαίου συμβιβασμού. Μὴ τῆς πεῖς γιὰ τὸ Μένουλα τίποτα. Ἄς τονε νὰ πάει στὸ διάολο!... Τὸ Χρηστάκη μόνο νὰ βγάλει ἁπὸ τὸ νοῦ της καὶ νὰ μοῦ γυρέψει συχώρεση … Καὶ οὔτε αὐτό. Δὲ θὰ θελήσει…τὴν ξέρω καλά.42

Ο εγκλεισμός όμως όπως είδαμε έχει ήδη μεταμορφώσει την ηρωίδα. Στη σοφίτα όπου μικρή έπαιζε με τον αδελφό της, βρίσκεται εγκλωβισμένη σε νέα ενήλικα παιχνίδια επιβολής και κυριαρχίας. Η βία, ψυχολογική και σωματική, οι κακουχίες, μα και η σιωπή του Χρηστάκη που δεν ανταποκρίθηκε στο κάλεσμά της, έχουν ενισχύσει την εμμονή της. Χίλιες φορὲς ὄχι! Ὅ,τι ἔκαμα, μπορεῖ νά ’ταν κακό, μὰ τώρα τὸ ἔκαμα, τοῦ ἔγραψα «εἶμαι δική σου» καὶ θὰ εἶμαι γιὰ πάντα. …Καλός, κακός, αὐτός εἶναι τώρα γιὰ μένα. Ἀκούστηκα μαζί του, κι’ αὐτὸ μοῦ φτάνει.43 Τελικά ό,τι η Στέλλα αντιλήφθηκε ως πρόσκαιρη δοκιμασία αποδεικνύεται μονιμότερου και ακραία οριστικού χαρακτήρα. Η κάθοδος της από τη σοφίτα, από το χώρο του μαρτυρίου, θα τη βρει άρρωστη και εξασθενημένη, να υποπτεύεται έστω και αμυδρά, αρνούμενη όμως να το ομολογήσει ακόμα και στον εαυτό της, την προδοσία του Χρηστάκη. Η ίδια έχει τη δύναμη να τα βάλλει με όλους, αλλά δεν μπορεί να αντέξει το βάρος της απογοήτευσης και αρκεί η είδηση της αστάθειας και της απιστίας του καλού της για να τη θανατώσει. Η ίδια πεθαίνει χωρίς να έχει προδώσει τις ιδέες της και τα αισθήματά της σε πλήρη αντίθεση με τη στενοκεφαλιά του πατέρα της και τη μικροψυχία του αγαπημένου της, νἀρνηθῶ τὴν ἀγάπη μου ἤ νὰ πεθάνω![...] Ἄν πεθάνω ὅμως, θεία Νιόνια, αὐτὸ δὲ θὰ πεῖ πὼς νικήθηκα καὶ πὼς ὑποχώρησα.44